Morska bioróżnorodność i COP-15

Czym jest COP-15?

Skrót COP-15 oznacza piętnaste spotkanie Konferencji Stron Konwencji o różnorodności biologicznej ONZ, które odbyło się w dniach 7-19 grudnia 2022 r. w Monteralu. COP-15 bazuje się na wcześniejszych działaniach podjętych na rzecz odwrócenia degradacji przyrody oraz utraty różnorodności biologicznej na świecie.

Konwencja o Różnorodności Biologicznej (ang. Convention on Biological Diversity, CBD) powstała na Szczycie Ziemi w Rio w 1992 r. i miała na celu stworzenie międzynarodowego traktatu dotyczącego najlepszego wykorzystania i ochrony życia na Ziemi.

Konwencja uznaje pilną potrzebę utworzenia polityki, mającej na celu przekształcenie modeli ekonomicznych, społecznych i finansowych, które pogłębiają utratę różnorodności biologicznej.

COP-15 jest najnowszym wysiłkiem rządów na rzecz rozwiązania problemu utraty różnorodności biologicznej. Na spotkaniu prawie 200 krajów zgodziło się na Kunming-Montreal Global Biodiversity Framework, z wymiernymi celami powstrzymania i odwrócenia utraty różnorodności biologicznej wszelkiego życia na Ziemi, zarówno na lądzie, jak iw oceanie - od mikroskopijnych bakterii po gigantyczne wieloryby.

Przed COP-15 rządy państw członkowskich wyznaczyły cele mające za zadanie odwrócenie utraty różnorodności biologicznej – znane jako cele z Aichi (Plan Strategiczny dla Różnorodności Biologicznej na lata 2011-2020). Żaden z nich nie został jednak spełniony przed wyznaczonym terminem 2020 r.

COP-15 są kolejnym wysiłkiem rządów na rzecz rozwiązania problemu utraty różnorodności biologicznej. W trakcie szczytu, prawie 200 państw uzgodniło Kunming-Montreal Global Biodiversity Framework, ramy opisujące wymierne cele powstrzymania i odwrócenia utraty różnorodności biologicznej na Ziemi, zarówno na lądzie, jak i w oceanie - od mikroskopijnych bakterii po gigantyczne wieloryby.

Co to jest “Kunming-Montreal Global Biodiversity Framework”?

Ramy dla bioróżnorodności opisują 4 nadrzędne cele globalne oraz 23 cele szczegółowe.

Celem ustalonych ram jest objęcie ochroną co najmniej 30% powierzchni Ziemi do 2030 r., w tym ograniczenie prawie do zera utraty obszarów o dużym znaczeniu dla bioróżnorodności oraz zrównoważone zarządzanie różnorodnością biologiczną i ekosystemami.

Czym różni się COP-15 od COP-27?

COP-15 skupiał się na kwestii różnorodności biologicznej, podczas gdy COP-27, który odbył się w listopadzie 2022 r. w Egipcie, dotyczył zagadnień związanych ze zmianą klimatu. Mimo, że COP 15 i 27 to dwa odrębne wydarzenia, były one następstwem traktatu klimatycznego podpisanego w czasie szczytu COP-26 w Glasgow w 2021 r., w którym po raz pierwszy narody świata zgodziły się, że utrata różnorodności biologicznej i zmiana klimatu są ze sobą nierozerwalnie powiązane.

Co oznacza termin “Biodiversity Framework”?

Biodiversity Framework (opracowany przez United Nations Environment Program, UNEP) obejmuje 21 celów dotyczących ochrony oraz zrównoważonego zarządzania bioróżnorodnością i ekosystemami, które mają być zrealizowane w ciągu najbliższych 10 lat.

W tych ramach ujęte są wytyczne dotyczące wprowadzenia polityki dążącej do przekształcenia obecnych modeli ekonomicznych, społecznych i finansowych, pogłębiających utratę gatunków w stronę ich ochrony.

Czym jest bioróżnorodność?

Bioróżnorodność lub zróżnicowanie biologiczne to termin oznaczający różnorodność życia na Ziemi. Różnorodność oblicza się mierząc „bogactwo gatunkowe” (liczbę gatunków na określonym obszarze) oraz skład gatunkowy (względne proporcje tych gatunków). Ponadto przy ocenie zmian różnorodności bierze się również pod uwagę liczebność populacji lub gatunku (całkowita liczba osobników).

Dlaczego bioróżnorodność jest ważna?

Złożone ekosystemy powstają w wyniku interakcji wielu różnych gatunków, a każdy organizm odgrywa w tej strukturze swoją rolę. Razem z wodą i powietrzem ekosystemy tworzą delikatny system równowagi, a ich funkcje przyczyniają się do stabilizacji klimatu, umożliwiając Ziemi podtrzymywanie życia, w tym ludzkości.

Zdrowy ekosystem jest zróżnicowany biologicznie. Każdy gatunek odgrywa rolę np. drapieżniki kontrolują liczebność populacji eliminując słabsze i chore osobniki lub rośliny, które dostarczają tlenu, pożywienia i schronienia wielu gatunkom zwierząt. Takie działania przyrody znane są jako „usługi ekosystemowe”. Jeśli różnorodność biologiczna ekosystemu zostanie zubożona lub gatunki wyginą, znikną również usługi ekosystemowe.

Nasze życie zależy od różnorodności biologicznej zapewniając podstawowe potrzeby życiowe, w tym środowisko w którym żyjemy oraz żywność. Niestety nasz obecny styl życia sprawia, że ludzkość eksploatuje planetę w sposób nadmierny- szacuje się, że co roku wykorzystujemy zasoby odpowiadające 1,6 Ziemi, czyli bierzemy z przyrody więcej niż jej możliwości regeneracyjne (#Generation Restoration, UNEP). Przez takie działania powodujemy, że część ziemskich zasobów jest już na wyczerpaniu i tracimy coraz więcej gatunków roślin i zwierząt.

Jeśli organizmy będą znikać z ekosystemów w obecnym tempie w wyniku utraty siedlisk, degradacji, zanieczyszczenia i niezrównoważonej eksploatacji zasobów spowodowanej działalnością człowieka, ekosystemy mogą się załamać. To doprowadziłoby do masowego wymierania i nasilenia zmiany klimatu (więcej na stronie UNEP). Dowody na to widzimy dziś na całym świecie.

Jakie znaczenie mają oceany i ich bioróżnorodność?

Mimo, że lasy tropikalne przez wiele lat uważane były za „płuca naszej planety”, większość dostępnego w atmosferze tlenu (50-80%) pochodzi od organizmów żyjących w morzach i oceanach (NOAA).

Oceany są również odpowiedzialne za stabilizację klimatu. Woda morska paruje, tworzy chmury, a następnie spada pod postacią deszczu i śniegu, które nawadniają lądy. Ocean i gatunki w nim żyjące, odgrywają kluczową rolę w sekwestracji dwutlenku węgla, czyli długotrwałym wychwytywaniu i składowaniu atmosferycznego dwutlenku węgla. Lasy namorzynowe i wodorosty chronią wybrzeża i społeczności przybrzeżne przed sztormami i erozją brzegu.

Ocean ma kluczowe znaczenie dla ludzkiego życia i źródeł jego utrzymania. Ponadto zapewnia większość naszego pożywienia - ryby są głównym źródłem białka dla ponad 1/3 światowej populacji, a rybołówstwo dziko żyjących gatunków zapewnia byt 60 milionom ludzi na całym świecie (UN FAO).

Różnorodność biologiczna mórz i oceanów jest niezbędna - dzięki niej przyroda jest samowystarczalna, samoodnawialna i produktywna, a także odporna i adaptująca się do zmian środowiskowych.

Dlaczego morska różnorodność biologiczna jest zagrożona?

Badania ekosystemów morskich wymagają o wiele większych nakładów pieniężnych niż ekosystemów lądowych. Jest to związane z ich niedostępnością i trudniejszą eksploracją. Jednakże jednoznacznie udowodniono, że zmiana klimatu, wywołana działalnością człowieka, w połączeniu z utratą różnorodności biologicznej mórz, mają miejsce i mają coraz większy wpływ na morskie środowisko.

Działalność człowieka, w tym przełowienie i niszczenie siedlisk, powoduje nie tylko gwałtowne zmiany w klimacie, ale ogromne zakłócenia w sieciach pokarmowych i całych morskich ekosystemach. Przełowienie już spowodowało zmniejszenie liczebności niektórych poławianych gatunków ryb, a także wpływa na gatunki niebędące celem połowu lub stanowiące „przyłów”.

Zwiększone stężenie dwutlenku węgla w atmosferze doprowadziło do wzrostu temperatury oraz zakwaszenia oceanów, zagrażając cyklom życiowym zwierząt morskich. Niszczenie wrażliwych siedlisk przybrzeżnych i dna morskiego stwarza dodatkowe zagrożenie dla organizmów morskich i może ograniczyć zdolność sekwestracji dwutlenku węgla przez oceany.

Jak zmiana klimatu wpływa na morskie gatunki?

Zmiana klimatu, w tym podwyższająca się temperatura oceanów, wpływa na sezonowość życia morskich roślin i zwierząt. Czynniki te mają znaczący wpływ na migracje ryb, zmiany w lokalizacjach tarlisk czy sam okres tarła.

Gdy oceany się ocieplają, wiele gatunków zwierząt morskich migruje do chłodniejszych wód. Może to oznaczać przemieszczanie się ryb do różnych jurysdykcji krajów, z dala od tradycyjnych łowisk, co ma bezpośredni wpływ na rybaków, a także całe społeczności zależne od oceanów..

Zmiany szlaków migracyjnych sprawiają, że ścieżki gatunków zagrożonych lub podlegających ochronie (ang. Endangered, Threatened and Protected, ETP), m.n.. rekinów, żółwi czy ssaków morskich oraz poławianych gatunków krzyżują się, stwarzając ryzyko przypadkowego przyłowu. Przykładem mogą być zagrożone wyginięciem wieloryby biskajskie z północnego Atlantyku, które pod wpływem zmiany klimatu zmieniają trasę swoich migracji, co z kolei powoduje zagrożenie zaplątania się tych zwierząt w narzędzia do połowów homarów i krabów. Przypadki interakcji tych wielorybów z linami stosowanymi przy pułapkach na skorupiaki, zagrażają tej wrażliwej populacji.

Sezonowa zmiana temperatury wody zazwyczaj jest sygnałem dla wielu zwierząt morskich do rozpoczęcia migracji lub tarła. Teraz, gdy wody ocieplają się lub ochładzają w różnym tempie i w różnym czasie, niektóre zwierzęta morskie opóźniają rozpoczęcie migracji, albo w ogóle nie odpływają. Może to spowodować zwiększenie rywalizacji o zasoby lub spowodować zwiększoną presję drapieżników, z którymi wcześniej nie było interakcji lub były ograniczone.

W przypadku wielu morskich gatunków, takich jak żółwie czy różne gatunki ryb, temperatura wody wpływa nawet na płeć ich potomstwa. Ocieplanie się oceanów może więc powodować zaburzenia równowagi w populacji. To z kolei może wpływać na jej liczebność i odporność genetyczną kolejnych pokoleń.

Jakie inne zagrożenia stoją przed morską bioróżnorodnością?

Przełowienie czy „nadmierna eksploatacja” to jedno z trzech największych zagrożeń dla utraty różnorodności biologicznej. Związane jest to z niezrównoważonym zmniejszaniem zasobów. Od lat 70. odsetek przełowionych stad ryb i owoców morza wzrósł z około 10% do 35,4% w 2022 roku. Gdy stado jest poławiane ponad biologicznie zrównoważonymi poziomami, tj. powyżej stanu, w którym jest w stanie się odnawiać, następuje zmniejszenie jego produktywności. Silniejsza presja ze strony rybołówstwa może doprowadzić do załamania stada, co będzie miało negatywne konsekwencje dla lokalnych i globalnych gospodarek oraz całego ekosystemu.

Zróżnicowany biologicznie, co za tym idzie stabilny ekosystem morski ma kluczowe znaczenie dla zdrowia oceanów i naszej planety oraz dla przetrwania ludzkości. Podkreślając potrzebę ograniczenia przełowienia jako jednego z głównych czynników utraty różnorodności biologicznej, Standard Zrównoważonego Rybołówstwa MSC, obejmujący zrównoważone zarządzanie rybołówstwem, został wymieniony w Planie Strategicznym dla Różnorodności Biologicznej, tzw. celach z Aichi z 2010 r., jako wiarygodny, wymierny, oparty wiedzy naukowej wskaźnik działań na rzecz utrzymania różnorodności biologicznej mórz.

Jak COP-15 odnosi się do utraty bioróżnorodności morskiej?

Uzgodnione ramy Kunming-Montreal Global Biodiversity Framework mają na celu zatrzymanie utraty różnorodności biologicznej do 2030 r. i jej odbudowę do 2050 r.

Jeden z celów – Cel B odnosi się do konieczności zrównoważonego użytkowania i zarządzania przyrodą oraz jej wkładu w człowieka jako dostawcę usług ekosystemowych. Celem jest ustalenie wartości wkładu przyrody jak i utrzymanie, wzmocnienie oraz odtworzenie jej zasobów.

W przypadku rządów, ONZ i innych organizacji, które zobowiązują się do realizacji celów, Konwencja  zachęca do korzystania z oficjalnych wskaźników i narzędzi, za pomocą których mogą mierzyć swoje postępy.

Kunming-Montreal Global Biodiversity Framework wskazuje Standard Zrównoważonego Rybołówstwa MSC oraz Standard Łańcucha Dostaw MSC jako oficjalne wskaźniki dla dwóch celów szczegółowych opisanych w ramach Celu B.

Cel 5 przytacza Standard Zrównoważonego Rybołówstwa MSC oraz Standard Łańcucha Dostaw MSC jako wskaźniki, które mogą wykazać, że wykorzystanie, pozyskiwanie i handel gatunkami dziko żyjącymi są zrównoważone. Standard Łańcucha Dostaw MSC jest wskazany także w Celu 9, którego zadaniem jest nadanie wartości usługom ekosystemowym i włączenie korzyści płynących z różnorodności biologicznej do polityk, rozliczeń i ocen wpływu we wszystkich sektorach gospodarki.

Powszechnie wiadomo, że cele ramowe nie mogą zostać osiągnięte, jeśli jako ludzkość nie spełnimy także celów mających ograniczyć zmianę klimatu. Global Biodiversity Framework są jednak postrzegane jako przełomowe porozumienie w sprawie różnorodności biologicznej, które jest równie ambitne i wszechstronne, jak porozumienie paryskie w sprawie zmian klimatycznych.