Rybołówstwa na Morzu Bałtyckim

Jak wyglądają połowy na Bałtyku?

Morze Bałtyckie jest słonawym morzem śródlądowym, otoczonym niemal całkowicie przez ląd, a z sąsiadującym Morzem Północnym łączy go kilka wąskich, płytkich cieśnin. W Morzu Bałtyckim łowią floty dziewięciu otaczających je krajów: Polski, Niemiec, Danii, Szwecji, Finlandii, Estonii, Łotwy, Litwy oraz Rosji. Jego zasoby są więc w znakomitej większości wykorzystywane przez kraje należące do Unii Europejskiej, podlegające pod unijną Wspólną Politykę Rybołówstwa, która kształtuje zarządzanie rybołówstwem w regionie. Bałtyk, ze względu na warunki środowiskowe (m.in. niskie zasolenie, zależność od wlewów słonych wód atlantyckich) jest morzem o ograniczonej produktywności. Spowodowane jest to dużą fluktuacją okresową zasobów, zależnością połowów komercyjnych od jedynie kilku najważniejszych gatunków ryb (śledzia, szprota, storni – dawniej dorszy) czy szczególną wrażliwością akwenu na negatywne skutki postępujących zmian klimatu. Maksymalne połowy w historii osiągały około 1 mln ton rocznie. Było to wynikiem bardzo dobrych zasobów dorszy i śledzi w latach 1973-1985 oraz nagłego wzrostu nakładu połowowego i rozwoju technik połowowych.

Obecnie, w Bałtyku łowi się rocznie blisko 304 tysięcy ton ryb [1]. Komercyjne połowy obejmują jedynie kilka gatunków ryb, głównie szproty, śledzie i stornie (te trzy gatunki stanowią ponad 90% wszystkich połowów na Morzu Bałtyckim). Innymi gatunkami ryb o lokalnym znaczeniu gospodarczym są na przykład dorsz z przyłowu, gładzica, turbot (inaczej skarp), sandacz, sielawa, sieja, łosoś i troć. Na Bałtyku operuje blisko 6000 statków rybackich. Największą flotą rybacką pod względem liczby statków (łodzi i kutrów) dysponują Estonia (2002) i Finlandia (3195), najmniejszą zaś Litwa (119).

Polskie rybołówstwo dzieli się na dwa podstawowe sektory: rybołówstwo bałtyckie (przeważająca część floty pod względem ilości jednostek – 824) oraz rybołówstwo dalekomorskie, operujące na wodach Północno-Wschodniego Atlantyku, Środkowo-Wschodnim Atlantyku oraz na Południowym Pacyfiku (dwa statki rybackie – Polonus i Annelies Ilena) oraz jeden statek odławiający Kraba Kieszonkowca na Morzu Północnym).

Warto zaznaczyć, że polskie połowy dalekomorskie są częścią międzynarodowych grup rybackich, które w swojej strategii wpisane mają zrównoważone połowy, co potwierdzają Certyfikaty Zrównoważonego Rybołówstwa MSC (rybołówstwo EU South Pacific midwater otter trawl Jack mackerel fishery poławiające ostroboka).

Zarządzanie połowami na Morzu Bałtyckim

W przypadku dziesięciu najważniejszych z punktu widzenia gospodarki stad ryb w Morzu Bałtyckim połowy są limitowane tzw. całkowitymi dopuszczalnymi połowami (ang. TAC – total allowable catch). Co roku pod koniec maja, Międzynarodowa Rada Badań Morza (ICES) publikuje doradztwo naukowe w sprawie limitów połowowych określających, ile można w sposób zrównoważony wyłowić ryb z danego stada by go nie przełowić.

Podstawą do tworzenia raportów ICES jest m.in. Deklaracja Johannesburgska, w której państwa poławiające zobligowały się do przestrzegania wysokości połowów wynikających z zasady maksymalnych podtrzymywanych połowów (ang. Maximum Sustainable Yield - MSY), która dodatkowo uwzględnia zasadę przezorności. Unia Europejska, realizując Deklarację Johannesburską, w 2016 r. opracowała i wdrożyła wieloletni Plan zarządzania zasobami Bałtyku (EU, 2016)¹³, który określa bardzo ogólne zasady zarządzania stadami ryb, skupiając się jedynie na trzech historycznie poławianych gatunkach (dorsz, śledź, szprot). Wskazanie punktów referencyjnych oraz ustalanie całkowitych dopuszczalnych połowów (ang. Total Allowable Catch - TAC) zgodnie z doradztwem naukowym, miało przyczynić się do rozwoju zrównoważonego rybołówstwa na Morzu Bałtyckim.  

Na podstawie doradztwa i rekomendacji ICES, opinii ciał doradczych tj. Baltic Sea Advisory Council (BSAC) oraz Baltic Sea Fisheries Forum (BALTFISH), Komisja Europejska przygotowuje wstępną propozycję limitów połowów. Ostatecznie o tym, ile ryb będzie można wyłowić w danym roku decyduje Rada Ministrów ds. Rybołówstwa KE, która spotyka się podczas październikowej sesji by negocjować limity połowowe. Limity są następnie rozdzielane pomiędzy państwa członkowskie w formie kwot krajowych. 

Niestety ustalane przez administrację limity połowowe, nie przynoszą oczekiwanych efektów. Morze Bałtyckie jest nadmiernie eksploatowane, a szybko postępujące zmiany środowiskowe (w tym zmiany klimatyczne) dokładają do tego swoją bardzo znaczącą cegiełkę. Zarządzanie żywymi zasobami Morza Bałtyckiego nie może się ograniczać jedynie do wyznaczania limitów dla kilku stad komercyjnie poławianych ryb. Konieczne jest szersze podejście ekosystemowe, które holistycznie i wieloaspektowo będzie weryfikować zmiany środowiskowe i pozwoli zaplanować skuteczną strategię na przyszłość. 

Stada ryb na Morzu Bałtyckim

Ze względu na występujące różniące genetyczne i biologicznie wyodrębniono stada dla niektórych gatunków, obszar wstępowania definiują rejony ICES.

- Dorsz – stado wschodnie (25-32) i zachodnie (22-24). Granicę ich występowania stanowi wyspa Bornholm, na zachód od niej występuje mniejsze, zachodnie stado dorsza, na wschód – większe, wschodnie stado

- Śledź – stado zachodnie (22-24), stado centralne (25-29,32) stado w Zatoce Botnickiej (30-31) oraz stado w Zatoce Ryskiej (28.1)

- Łosoś – stado centralne (22-31)

- Dla gładzicy i szprota zdefiniowano jedno stado dla Morza Bałtyckiego (22-32)

Największe połowy osiągają Finlandia (ok 120 tys. ton, głównie śledzie i łososie), Polska (ok 109 tys. ton, głównie szproty i ryby płaskie) i Szwecja (ok 90 tys. ton, głównie śledzie i łososie). 

W południowym Bałtyku szczególnie silnie zaznacza się dominacja połowów szprota (dla polskich połowów - 64%) i rosnące znaczenie raportowanych wielkości połowów storni.

Źródło: rocznik Rynek ryb - stan i perspektywy, Nr 34/2023.

Dorsz - kiedyś kluczowy gatunek ekosystemu Bałtyku

Dorsz jest (był?) kluczowym gatunkiem dla ekosystemu Bałtyku i przez dekady stanowił podstawę rybołówstwa w regionie. Na początku lat 80-tych, w „złotym okresie” połowów dorsza, polscy rybacy wyciągali w sieciach ponad 120 tysięcy ton tej ryby rocznie. Intensywna eksploatacja spowodowała przełowienie, co – w połączeniu z pogarszającymi się warunkami środowiskowymi – doprowadziło do zapaści. Dziesięć lat później łowiono już tylko nieco ponad 25 tysięcy ton, dziś połowy są całkowicie wstrzymane. Dorsz jest gatunkiem szczególnie istotnym dla rybołówstwa na Morzu Bałtyckim, ponieważ dorsze zjadają szproty i śledzie, szproty i śledzie zaś żywią się ikrą dorszową i małymi dorszami. W efekcie wielkość stad dorsza wpływa na wielkość stad śledzia oraz szprota, i odwrotnie – rosnąca populacja szprota i śledzia oznacza więcej pokarmu dla dorsza i większe możliwości ekspansji, lecz jednocześnie powoduje zwiększoną presję na ikrę dorszy. Zachwianie tej równowagi wpływa negatywnie na wszystkie elementy ekosystemu.

Obszerny artykuł na temat historii dorszowej zapaści został zamieszony na stronach Morskiego Instytutu Rybackiego.

Zmienność połowów kluczowych gatunków na Morzu Bałtyckim 

Rybołówstwa bałtyckie w Programie MSC

W Programie MSC są następujące rybołówstwa bałtyckie:

• Polskie połowy ryb płaskich, które we wrześniu 2021 r. jako pierwsze na świecie otrzymał certyfikat dla połowów storni i turbota (więcej informacji tutaj)
• Polskie połowy szprota, którego certyfikat jest zawieszony i obecnie realizuje plan naprawczy (więcej informacji tutaj)
• Fińskie rybołówstwo bałtyckiego śledzia i szprota, które jako pierwsze w Finlandii otrzymało certyfikat MSC w lipcu 2018 r. (więcej informacji o rybołówstwie znajdziesz tutaj)
• Łotewskie połowy śledzia i szprota w Zatoce Ryskiej otrzymały certyfikat MSC w styczniu 2020 r., którego komponent dla połowów szprota jest obecnie zawieszony
• Duńskie, szwedzkie, niemieckie i estońskie rybołówstwa śledzia i szprota bałtyckiego którego certyfikat jest zawieszony (bez planu naprawczego)

Polskie rybołówstwo w 2014 rozpoczęło proces oceny połowów dorsza bałtyckiego. Niestety w związku z pogarszającym się stanem stad wszystkie połowy dorsza zawieszono pod koniec 2015 r.

Polskie połowy bałtyckie w Programie MSC [3]

Połowy ryb płaskich

Potrzebę zrównoważonego podejścia do prowadzenia połowów dostrzegli też polscy rybacy ryb płaskich (stornia, gładzica, turbot). W 2019 r. rozpoczęli trudny i czasochłonny proces oceny wg. Standardu Zrównoważonego rybołówstwa MSC. Ocena została dokonana przez ekspertów z niezależnej jednostki certyfikującej  Global Trust. Ocena była podana recenzji naukowej oraz wieloetapowej konsultacji publicznej, przy udziale wielu uczestników z świata nauki, administracji oraz organizacji pozarządowych. Ostatecznie w wrześniu 2021 został przyznany certyfikat MSC. Warto podkreślić, że to jest pierwszy certyfikat MSC dla połowów turbota i  storni na świecie. To jednak nie koniec ciężkiej pracy związanej z certyfikatem MSC, należy zaznaczyć że certyfikat przyznany został warunkowo i tylko dla jednej metody połowowej (włoków). Proces oceny obejmował wstępnie aż 20 jednostek oceny (ang. Unit of Assessment, UoA), w rozróżnieniu ze względu na gatunek, obszar i narzędzia połowowe. Aktualnie do certyfikacji przewidziane są 4 jednostki certyfikacji (ang. Unit of Certification, UoC):

• połowy włokiem dennym storni
• połowy włokiem pelagicznym storni
• połowy włokiem dennym gładzicy
• połowy włokiem dennym turbota

W marcu 2023 r. rozpoczął się audyt kontrolny polskiego rybołówstwa ryb płaskich, który zakończył się w czerwcu 2023 r. Audyt objął wizytacje audytorów na miejscu, konsultacje z przedstawicielami nauki, administracji, organizacji pozarządowych. W opublikowanym raporcie został przedstawiony status realizacji uzgodnionych warunków certyfikacji.

Połowy pelagiczne (szprota i śledzia)

Dla polskich połowów pelagicznych wstępnie określono 6 jednostek oceny (ang. Unit of Assessment, UoA), w rozróżnieniu ze względu na gatunek, obszar i narzędzia połowowe.

Ostatecznie w październiku 2021r. został przyznany certyfikat MSC jedynie dla połowów szprota włokiem pelagicznym. Pozostałe 5 jednostek oceny (UoA) nie przeszły pozytywnie oceny.

Każde certyfikowane rybołówstwo musi dokonać wielu usprawnień aby certyfikat MSC zachować. Postęp z działań będzie weryfikowany na corocznych audytach, a niezbędne usprawnienia muszą być w pełni wdrożone w okresie obowiązywania certyfikatu (5 lat) aby możliwe było jego przedłużenie (recertyfikacji). To ważne żeby rybacy, administracja, naukowcy  oraz  organizacje pozarządowe kontynuowały współpracę, która rozpoczęła się w trakcie procesu oceny, aby rzeczywiście dokonać pozytywnych zmian pod wodą i w pełni w prowadzić zasady zrównoważonych połowów, co przyniesie korzyści środowiskowe, społeczne i ekonomiczne.

Wprowadzanie pozytywnych zmian na Morzu  Bałtyckim – warunki certyfikacji MSC

Obecność w Programie MSC to dla rybaków to administracji ciężka praca nad wdrażaniem pozytywnych zmian w rybołówstwie. Podobnie jak w większości przypadków na świecie, również bałtyckie certyfikaty Zrównoważonego Rybołówstwa MSC zostały przyznane warunkowo. W celu spełnienia warunków certyfikacji, uzgodniony został plan naprawczy definiujący wprowadzenie pozytywnych zmian w rybołówstwie. Plan ten określa jakie działania, w wyznaczonym czasie muszą zostać podjęte, aby spełnić warunki i zachować ważność certyfikatu MSC. Do działań tych należy m.in. poprawienie zasad kontroli połowu, tak aby zapewnić odpowiedni poziom połowów w stosunku do biomasy stada odpowiadającej potrzebom ekosystemu. Konieczne jest również pozyskanie dodatkowej wiedzy i usprawnienie monitoringu przyłowu gatunków chronionych (np. ssaków i ptaków morskich). 

Na corocznych audytach sprawdzających, rybołówstwa muszą wykazać, że poszczególne rozwiązania usprawniające połowy zostały wprowadzone w życie. Niezbędne usprawnienia muszą być w pełni wdrożone w okresie obowiązywania certyfikatu (do 5 lat), aby możliwe było jego późniejsze przedłużenie (recertyfikacja). Dlatego, tak ważne jest, żeby rybacy, administracja, naukowcy oraz organizacje pozarządowe zacieśniły współpracę, która rozpoczęła się w trakcie procesu oceny. To jedyna ścieżka, aby rzeczywiście dokonać pozytywnych zmian pod wodą i w pełni wprowadzić zasady zrównoważonych połowów, co przyniesie korzyści środowiskowe, społeczne i ekonomiczne.

Śledź bałtycki – co dalej?